Khi giáo dục nhà trường đang có nhiều bất cập, thì giáo dục trong gia đình là chốt giữ cuối cùng các bậc phụ huynh cần trấn giữ. Đây là cơ hội, và cũng là trách nhiệm của các bậc phụ huynh, đối với sự trưởng thành của con trẻ.
“Hoang mang style”
Cuối tuần vừa rồi, chúng tôi có dịp gặp gỡ cuối tuần một nhóm phụ huynh của bạn bè con mình. Xuyên suốt một buổi chiều là câu chuyện dạy con thế nào. Và những gì tôi còn nhớ được đến sáng nay là con cái giờ phải học nhiều quá, các không có thời gian nghỉ, không có thời gian chơi với bố mẹ, quá nhiều bài tập, con như cái máy...
Bố mẹ phải canh me giờ giấc chính xác đến mỗi 15 phút để ăn để nghỉ sao cho đảm bảo làm hết bài về nhà kẻo ngày mai cô mắng. Lịch làm việc của con nghe ra căng thẳng không kém lịch làm việc của nguyên thủ quốc gia.
Mà con mới học lớp 3 chứ có nhiều nhặn gì.
Khi tôi hỏi cho con học nhiều như thế để làm gì thì hầu hết các phụ huynh đều…bí. Câu trở lời hiển nhiên là: Cô cho nhiều bài về nhà thì cứ phải học hết thôi. Nào Toán, nào Tiếng Việt, nào tập làm văn, nào nhật ký đọc, nào chính tả, nào thi IOE, nào thi Violymp… Nói chung là sáng sớm đi học, tối lại học tất bật, 10 giờ đêm vẫn chưa được nghỉ.
Tôi hỏi: Nếu không làm thì sao? Không ai dám nghĩ đến chuyện đó. Không hoàn thành thì bị chép phát 5 lần, có khi 10 lần, nên con nào cũng sợ. Bố mẹ thì nói chung là “hoang mang style”, nên chỉ biết căn ke giờ giấc và giục con đi học, rồi gặp nhau than thở sao bây giờ con học vất vả quá, sao ngày xưa không thế. Nhưng than là than như vậy, chứ cũng chẳng biết làm gì hơn ngoài việc cho con ăn và giục con đi học.
Rồi không chỉ học ở trường, nhiều gia đình còn cho con đi học thêm đủ thể loại. Các bố mẹ thì đua nhau nghe ngóng xem có lớp nào hay, kể cả các chương trình nghe ra rất bí hiểm, để đăng ký cho con học.
May mà tôi quyết đoán không nhận bài tập về nhà cho con. Cũng không cho con đi học thêm. Nhưng chỉ nghe kể thì cũng thấy đúng là “hoang mang style” thật.
Cơ hội và trách nhiệm
Gia đình tôi đã từng coi giáo dục tại gia (homeschooling) như một giải pháp. Khi chuyển từ nước ngoài về Việt Nam sinh sống, chúng tôi đã suy nghĩ nghiêm túc việc chọn giáo dục tại nhà như loại hình giáo dục chính cho con mình, vì cháu không thích nghi được với môi trường học tập mới, dù hình thức học tập này chưa được công nhận ở Việt Nam.
Khi đó, tôi đã nhận thấy, dù có chọn giáo dục tại gia toàn bộ hay không, thì giáo dục trong gia đình là một phần tối quan trọng, không thể thiếu đối với sự trưởng thành của con trẻ.
Tiếc rằng, không ai dạy chúng ta cách dạy con, và rộng hơn là cách làm cha mẹ để chúng ta có thể dạy cho con mình.
Lại tiếc rằng đời sống hiện đại quá bận rộn, nên chúng ta có quá ít thời gian dành cho nhau và dành cho việc dạy con.
Lại cũng tiếc rằng, chương trình giáo dục phổ thông hiện giờ được viết theo lối học sinh không thể tự học, nên mình không thể dựa vào đó mà dạy con. Phải có cô, phải có sách giáo viên, phải có bài mẫu, nếu không thì… botay.com.
Và vô số cái tiếc rằng khác nữa mà nếu liệt kê ra cũng kín cả vài trang giấy. Cái nào cũng chính đáng cả.
Hệ quả là chúng ta đẩy toàn bộ phần giáo dục cho nhà trường, bỏ lơi giáo dục trong gia đình, mà nếu suy xét thật kỹ, thì hóa ra lại là phần quan trọng nhất.
Vì sao như vậy?
Vì khi nhìn sâu vào việc học, chúng ta sẽ thấy việc học ở trường hiện giờ chỉ giới hạn ở học để biết, mà một phần trong số đó cũng đã lạc hậu và phiên diện.
Biết nhiều là tốt. Biết nhiều như Google lại càng tốt. Nhưng là một người sử dụng Google thường xuyên, tôi thấy chạy đua với Google không phải là cách đúng.
Chưa kể biết phiến diện lệch lạc, biết những thứ đã lỗi thời mà cứ tưởng là chân lý, biết chỉ để biết mà không biết dùng để làm gì thì có khi còn nguy hiểm.
Vì thế, nếu giao phó toàn bộ việc giáo dục con cái cho nhà trường, mà lại chỉ tập trung cho cái học để biết, hiển nhiên là dại dột, và có phần nguy hiểm.
Trên thực tế, ngoài cái học để biết, thì còn những cái học khác quan trọng hơn, đó là: học để làm việc, học để trở thành, và học để tương tức trở thành.
Những cái học này hiện rất yếu ở trong nhà trường. Biểu hiện rõ nhất là dù có học hết 12 năm phổ thông và 4 năm đại học, thì kỹ năng sống, kỹ năng làm việc, khả năng tự lãnh đạo bản thân của người trẻ thường rất yếu.
Tuy nhiên, chính những cái học mà nhà trường chưa chạm tới này lại quyết định sự trưởng thành hay không trưởng thành, thành công hay thất bại… của con trẻ.
Đó chính là nơi mà các bậc phụ huynh phải trám vào, nếu không muốn con mình hụt hơi với cuộc sống, nếu không muốn con mình trở thành những đứa trẻ ở tuổi… 30.
Những cái học này chính là mảnh đất của giáo dục trong gia đình mà cha mẹ có thể, và cần phải gieo trồng. Bội thu hay thất bát sau này, phần nhiều nằm ở việc gieo trồng trên những mảnh đất này.
Suy cho cùng, con cái là tài sản lớn nhất của chúng ta. Vậy tại sao ta lại có thể mặc nhiên giao phó toàn bộ cho nhà trường để rút về giữ vai trò quan sát như người ngoài cuộc được !?
Hiểu ra được như thế, chúng ta sẽ thấy giáo dục trong gia đình chính là cơ hội để chúng ta giúp con mình trưởng thành toàn diện hơn, là nơi chúng ta thể hiện vai trò của mình, lại cũng là trách nhiệm của chúng ta đối với con trẻ.
Nói cách khác, buông hẳn việc giáo dục cho nhà trường, thì dù có thừa nhận hay không, chúng ta cũng chưa làm tròn trách nhiệm.
Nếu đã đồng ý như thế, thì trong khuôn khổ bài viết nhỏ này, chúng ta sẽ khám phá tiếp hai câu hỏi: Cha mẹ có thể dạy gì và dạy thế nào cho con trẻ?
Dạy gì cho con?
Khi bắt đầu xốc lại vai trò của giáo dục trong gia đình, thường câu hỏi đầu tiên mà các bậc phụ huynh phải đặt ra là: Dạy gì cho con?
Câu trả lời ngắn gọn là: Dạy những gì quan trọng với cuộc sống, nhưng nhà trường chưa chạm tới.
Nhưng cụ thể đó là những gì?
Hẳn nhiên, điều đầu tiên các bậc phụ huynh phải dạy con là ý thức về mình, xem mình là ai, mình đang ở lứa tuổi nào, mình có gì độc đáo khác biệt, mình đang ở vị trí nào trong bức tranh lớn của gia đình và xã hội xung quanh.
Khi đó, con sẽ có được ý thức về “Tôi là ai?” và dần dà tìm cách trả lời chúng trong cách tình huống. Con sẽ nhận thấy mình cần phải điều chính ra sao khi ở nhà, khi ở trường, khi gặp bạn thân, khi gặp người lạ, khi ở một mình, khi ước mơ, khi thất vọng… Dần dà, con sẽ ý thức được về mình, và hành trình mình đang đi trong cuộc sống.
Điều thứ hai, là dạy con có ý thức về cuộc sống, khởi đầu từ những quan sát thường ngày, xem cuộc sống cùa con gồm những gì, có liên hệ đến những ai, con có thể làm gì ở trong đó, cái gì con làm vì niềm vui thích, cái gì là trách nhiệm phải hoàn thành.
Làm được điều này, con sẽ có được sự tỉnh táo khi đi qua cuộc sống, từ đó khám phá ra ý nghĩa của nó, làm chủ nó, để rồi yêu thích và trân trọng nó.
Điều thứ ba, là dạy con cách tổ chức cuộc sống cá nhân, từ sắp xếp thời gian sao cho đi ngủ và thức dậy đúng giờ, giữ gìn vệ sinh cá nhân hợp cách, sắp xếp sách vở, bàn học ngăn nắp, giữ cho phòng riêng được sạch sẽ gọn gàng, giữ đúng thời gian biểu đã thỏa thuận cùng bố mẹ… Sau đó là tham gia vào việc tổ chức cuộc sống gia đình, từ chia sẻ việc nhà, đến lựa chọn cuối tuần đi đâu, làm gì, mình có vai trò gì trong gia đình, đâu là phần trách nhiệm của mình, đâu là phần mình có thể đóng góp. Từ đó, con sẽ học được cách làm chủ va tự tổ chức đời sống của mình.
Điều thứ tư các phụ huynh có thể dạy con là các kỹ năng sống cơ bản, như biết xin lỗi và cảm ơn; biết chào hỏi; biết nói điều mình muốn, hỏi đáp nhã nhặn, lễ phép; có ý thức giữ lời; biết biểu lộ cảm xúc đúng mực; biết ôm bố mẹ và anh chị em; biết khen ngợi và an ủi người khác; biết nghe khi người khác nói…Rồi cùng với đó là những việc nhà thiết yếu cho đời sống của con sau này, như giặt và phơi đồ, nhặt rau, rửa bát, nấu cơm, sử dụng đồ gia dụng, sắp xếp phòng ốc, bày biện trang trí… Sau đó là những kỹ năng sinh tồn, như cách về nhà nếu đi lạc, nếu gặp hỏa hoạn thì phải làm sao, sang đường thế nào cho an toàn, tiêu tiền thế nào cho đúng, những tình huống nào là nguy hiểm…
Cứ giản dị như thế, đi từ chính con người mình ra những việc xung quanh, từ trong nhà ra ngoài ngõ, từ cụ thể đến trừu tượng, từ hiện tại đến tương lai... Không có giáo trình cụ thể. Cũng không có thời khóa biểu cố định. Nhưng thường trực, tận tâm và kiên trì.
Như thế, cha mẹ không chỉ là cha mẹ, mà còn là người đồng hành cùng con, vừa hướng dẫn, vừa hỗ trợ con đi qua cuộc sống này trong những năm tháng đầu đời.
Lưu ý rằng, học để biết thì đơn vị tính bằng ngày, học để làm thì đơn vị tính bằn năm, cái học để trở thành thì đơn vị tính bằng thập kỷ. Những cái học dài hơi như thế không nhà trường nào có thể thực hiện được. Chỉ có giáo dục trong gia đình mà ở đó cha mẹ có hàng chục năm để đồng hành cùng con, ở đó có những tình huống người thực việc thực để thực hành, thì học để làm và học để trở thành, và rộng hơn để tương tức trở thành, mới có thể thực hiện được, dưới sự hướng dẫn của cha mẹ.
Nếu bậc làm cha mẹ nào không nhận ra được điều này, và không chủ động dẫn dắt việc này, thì thực là đã bỏ lỡ cơ hội dạy con trưởng thành. Hẳn nhiên, cũng không làm tròn trách nhiệm của người làm cha mẹ vậy.
Dạy con thế nào?
Khi đã muốn dạy con, và biết phải dạy gì cho con, thì mỗi bậc cha mẹ bao giờ cũng sẽ tìm ra những cách phù hớp với hoàn cảnh của mình để dạy con hiệu quả. Có thể liệt kê một số cách phổ biến như sau:
Cách thứ nhất, phổ biến nhất, và quan trọng nhất, là làm gương.
Trẻ em, sớm hay muộn gì cũng sẽ bắt chước cách hành xử của cha mẹ. Vì vậy, làm gương chính là dạy mà không dạy.
Dạy qua việc làm gương cũng là cái dạy khó nhất. Dạy như thế là thân giáo, dạy qua đời sống của mình, dùng chính đời sống của mình để làm giáo trình.
Mà muốn dạy được qua đời sống của chính mình, thì trước hết đó phải là một đời sống có ý thức, có ý nghĩa và có phẩm giá, nếu ta kỳ vọng con mình cũng sẽ có một đời sống như vậy.
Đến đây vấn đề thành to chuyện! Nhưng ơ kìa, trên đời này có việc nào to hơn là việc dạy con mình!
Cách thứ hai cũng rất phổ biến, là cầm tay chỉ việc, hướng dẫn tỉ mỉ chỉn chu từng việc nhỏ, rồi dần dà mở rộng sang những việc lớn hơn. Làm như thế sẽ hình thành được các thao tác, quy trình, và chuẩn mực cho con trẻ ngay từ những việc nhỏ trong nhà. Sau này lớn lên, làm việc gì cũng đến nơi đến chốn, trọn vẹn và hoàn tất.
Cách thứ ba rất quan trọng, nhưng ít người để ý đến, đó là kể chuyện. Việc kể chuyện có thể tiến hành mọi lúc mọi nơi: trong bữa tối, khi uống trà, trước khi đi ngủ. Có đưa trẻ nào lại không say mê nghe kể chuyện. Nên dạy qua kể chuyện là cách dạy rất nhẹ nhàng nhưng hiệu quả, một công nhiều việc, đặc biệt khi trẻ còn nhỏ, ở bậc mẫu giáo hoặc Tiểu học.
Cuộc đời mỗi con người cũng là một câu chuyện mà mình chính là tác giả của câu chuyện đó. Vì thế, kể những câu chuyện có ý nghĩa, có tính khơi gợi, biệt khi trẻ còn nhỏ, thường diễn ra trước giờ đi ngủ, là cách giáo dục vô cùng hiệu quả.
Những câu chuyện này không nhất thiết phải trong sách vở, mà có thể là những câu chuyện được sáng tác tức thời, gắn mới những trải nghiệm mà trẻ trải qua trong ngày.
Khi đó, trẻ sẽ nhìn lại một ngày của mình qua một lăng kính khác, lại có thể hỏi đáp cùng bố mẹ để rút ra những bài học có ý nghĩa.
Lớn thêm lên, bố mẹ có thể hướng dẫn con tập hình dung, tập kể câu chuyện của đời mình. Ban đầu có thể chỉ đơn giản là kể lại những gì con đã trải nghiệm trong ngày, hoặc những cột mốc mà con thấy đáng nhớ. Sau đó là những ước mơ về việc con muốn làm, người con muốn trở thành, giá trị con muốn theo đuổi. Dần dà, con sẽ thấy, con chính là tác giả của câu chuyện đời mình, chuyện hay hoặc dở là do mình quyết định chứ không phải là người khác.
Cách thứ tư là trò chuyện cùng con để giữ nhịp đồng hành mỗi ngày. Chỉ riêng việc đồng hành cùng con qua những trắc trở khó khăn, qua những thử thách mà con phải vượt qua, chia sẻ những niềm vui mà con khám phá, những lo âu mà con phải đương đầu, đã là một cách giáo dục hiệu quả.
Con người vốn dĩ cô đơn, nên có được người hiểu mình, có người tin cậy để đồng hành cùng mình, sẽ làm cho mình vững tin, mình mạnh mẽ, mình trưởng thành lên rất nhiều.
Việc trò chuyện cùng con này thoạt nghe thì dễ, nhưng thực hành thì không dễ chút nào, vì chúng ta có xu hướng áp đặt ý kiến của mình, chúng ta sốt ruột, chúng ta đã trả những giá đắt nên muốn chỉ ngay ra giải pháp và con đường. Khoảng cách thế hệ cũng từ đó mà rộng dần ra.
Khi đó, chỉ có lắng nghe chân thật và yêu thương chân thật mới có thể giúp ta chầm chậm bước chân để lắng nghe giữ nhịp cùng con.
Mà lắng nghe chân thật và yêu thương chân thật, suy cho cùng, lại là cội rễ của giáo dục trong gia đình.
Tiếc rằng, bài viết đã quá dài nên khép hờ tại đây, hẹn bạn dịp kế tiếp.
---
Giáp Văn Dương
Bài đã đăng Thế Giới Tiếp Thị, 2 kỳ.
Blogger Comment
Facebook Comment